Deoc’h da c’houzout - Hengoun dre gomz

Ar c’hanaouennoù a hengoun dre gomz (pe folklorel, poblek, hengounel…) a zo bet kontet alies da gaout ar perzhioù-mañ :

• Savet int bet gant un oberour dianav pe bet ankouaet e anv dezhañ, peotramant gant ar bobl (memes marteze evel traoù savet a-stroll, oberennoù ur strollad…) peotramant gant oberourien na ouezent na lenn na skrivañ…
• Desket e vezent dre selaou, a-holl-viskoazh, hep deiziad ebet, o tont eus gwechall kozh-kozh-kozh…
• Arouezel int eus ur roll-sonioù bet bev en ur gevredigezh kontet da vezañ « kevredigezh hengounel » pe « kevredigezh peizanted » (soñj harpet war ar fed eo digant tud eus ar renkad sokial-se eo bet dastumet, a zo gwir, met ankouaat a raer e oa ar boblañs a-bezh pe dost er renkad-se, gant an artizaned a oa da heul, ha kement-mañ betek n’eus ket keit-se zo).
• Heverk int abalamour d’ur stil lennegel ispisial, poblek… ha, goude ma teurvezer degemer e vijent diwar skridoù lennek da gentañ, al « liv-ar-c’hozh » ken brudet roet dezhe gant an treuzkas dre gomz en dije graet anezhe un dra dibar hag a vefe diouzh kriterioù ar bobl a-fet kaerder ha yezh.
• Dre ret (ha ret-mat zoken, marteze) e anavezer meur a stumm dezhe.

Traoù gwir ha traoù faos a zo aze kement-ha-kement, en gwirionez. Trawalc’h eo gwelet ar fedoù, sellet ouzh doareoù ar c’hanañ hag e kaver skouerioù-enep a-leizh evit pep hini eus ar perzhioù goulakaet-se, o tislavaret ar pezh a zo sañset bezañ un norm. Doareoù ar bobl ne reont ket van ouzh termenadurioù strizh ha teorikel.
Setu ma kaver ivez, pa vezer o tastum kanaouennoù, bremañ kenkoulz ha gwechall, traoù hag a zo ul lodenn eus ar roll-sonioù poblek ha treuzkaset dre gomz, nemet e ouzer piv eo an oberour (ar c’haner e-unan a oar, pe an arbennigourien), peotramant int traoù eus an amzer a-vremañ, savet gant lenneien pe gant « tud vunut », gant al « liv-ar-c’hozh » brudet pe hep.
Ha pa seller pizh ouzh ar roll-sonioù a-bezh bet dastumet e weler mat ez eus un dregantad bras a ganaouennoù, kontet da vezañ hengounel, ha n’anavezer nemet ur stumm dezhe (abalamour ma n’eus ket bet dastumet trawalc’h pe e oa bet ankouaet ur c’han na blije ket ken).
Pa vezer war an dachenn e ranker anzav penaos ar roll-sonioù a hengoun dre gomz a zo :

• liesseurt ;
• disoc’h un argerzh bev hag a ra d’ur c’han dont da vezañ poblek, da lavaret eo degemeret ha neuze perc’hennet gant ur gevredigezh, pe d’ar bihanañ gant ur strollad tud a laka anezhañ en o c’herz, ha goude se hengounel adalek ma ‘z eo dre gomz an hini e vez treuzkaset an aliesañ, ma c’haller lavaret neuze e vez folklorelaet ar c’han ;
• gwelet gant ar gevredigezh evel arouezus eus ar mod ma kustum santout ar fedoù pe ar santimantoù kontet e-barzh, hag ivez eus ar pezh a gav brav a-fet lennegezh pe muzik. Un arouez hengounel a zo da gentañ-penn hini ur gevredigezh.

Oberourien ar c’hanaouennoù

Evit an darn vrasañ eus ar c’hanaouennoù n’anavezer ket anv an oberour.
Dedennus eo memestra notenniñ penaos kalz eus ar c’hanaouennoù embannet e-kerzh an XIXvet hag an XXvet kantved war follennoù distag, e-barzh oberennoù pe gelaouennoù, a zo deuet da vezañ hengounel. Hag alies-gwech e vez disklêriet anv an oberour neuze, pe gant ur sinadur, pe gant ur meneg bennak e korf ar ganaouenn, pe gant mammennoù a-ziavaez. Gallout a raer gwelet neuze eo dasparzhet an oberourien etre ar renkadoù sokial-mañ, dre vras : 30% a dud a iliz, 50% a lenneien pe oberourien bet er skol kalz pe nebeut, 14% a dud gant micherioù a bep seurt (artizaned, labourerien-douar, micherourien…), gant ul live skol izel evit darn, madik a-walc’h evit re all, 6% a glaskerien-vara, tud dizesk pe dall…

Diaes eo lavaret eo mat an dipologiezh-se ivez evit ar c’hanaouennoù koshoc’h, seul vui ma ‘z eo aet war-raok a galz ar skoliata e-kerz an XIXvet ha penn kentañ an XXvet kantved. Met e kanaouennoù zo e lavarer, e korf an destenn, int bet skrivet gant « ur c’hloareg ». E-barzh re all e vez kavet perzhioù lennegel anat (roudoù ur varzhoniezh ouiziek gant teknik kozh ar c’hlotennoù diabarzh) a brou e oa lennek an oberour. Evit darn anezhe e kaver ivez gwerzennoù a-bezh heñvel-mik ouzh pezhioù barzhoniezh lennek kozh (XIIvet-XIIvet) eus bed keltiek an inizi… Re all a zo stummoù brezhonek kanaouennoù hengounel ar font european pe gallek.

Pouezus eo ivez menegiñ en deus dalc’het en amzer a-vremañ an argerzh krouiñ kanaouennoù nevez, hag a ya d’o zro e argerzh an hengoun dre gomz. E-barzh ar pezh a zastumer en deiz a hiziv e kaver anezhe mesket gant kanaouennoù ar roll-sonioù hengounel. Da skouer e c’haller ober anv eus kanaouennoù Job Godivès eus Baod, diwar-benn kudennoù ar beizanted er bloavezhioù 60 hag o komz eus tud-arouez evel Alexix Gourvennec, peotramant c’hoazh kanaouennoù savet gant Denez Abernot evit ar stourm a-enep kreizenn nukleel Plogoñv (1980-1981) pe diwar-benn ar vezhinerien…

A-fet deiziañ

Evit ar braz eus ar c’hanaouennoù n’eus ket tu da lavaret pegoulz int bet savet. Gwir eo se dreist-holl evit ar c’hanaouennoù karantez pe goapaerezh pe sonioù bihan all. Ar santimantoù n’o deus oad ebet ! Ret eo en em gavout, a-greiz pe kreiz, gant ur ganaouenn e-mesk paperoù un noter, Yves Le Patezour eus Pleuvihan, evit gouzout e veze lavaret neuze e oa honnezh ur « gouers nevez » (ur werz nevez) e 1652, hag-eñ e kaver traoù heñvel-kenañ e follennoù distag an XIXvet kantved.

Memestra ez eus perzhioù dibar d’ar c’hanaouennoù hengounel e brezhoneg ha na gaver ket, pe pas ken alies, gant ar c’hanaouennoù e galleg. Da skouer ez eus meur a werz o kontañ istorioù hag a zo trajediennoù, gwall alies. Unan eus perzhioù ar c’hanaouennoù-se eo ar c’hoant da vezañ resis evit tout ar pezh a zo anvioù tud, lec’hioù pe deiziadoù. Bras eo plas an divizoù enne. A-wechoù e vez moaien da adkavout eus peseurt darvoud istorel e komz ar ganaouenn, ha pa vez dielfennet (a-fet yezh, lennegezh pe genarroud) e c’haller prouiñ eo kempred ar c’han hag ar fedoù. Gwir eo an dra-se dreist-holl evit ar gwerzioù a gont traoù c’hoarvezet etre ar XVvet hag an XVIIIvet kantved.
Gallout a raer menegin da skouer ar c’hanaouennoù-mañ : Ar volonter a-enep ar Saozon XVvet kantved, Seziz Gwengamp 1489-1591, Pried Fontanella 1602, Loeizig Er Ravalleg 1732…

A-hend-all, kanaouennoù zo, ha n’eus seurt ispisial gante war a seblant a-fet stumm pe danvez, en deiz a hiziv, a c’hall bezañ en gwirionez un doare adkelc’hiadur da zanevelloù mil gozh – mitologel marteze, zoken – hag a vez kavet, hervez ar c’houlzioù hag ar c’hevandirioù, e stumm ur gontadenn, ur vojenn, buhez ur sant, un exemplum, ur mit. Un dra heverk eo gwelet e oar an danevell cheñch stumm ha bezañ barrek da vont diouzh ar cheñchamantoù sevenadurezh, relijion, yezh, sevenadur, doare eztaoler an traoù, met atav gant ar memes steuñvenn diazez d’an istor… Da skouer Breur Yann Girin.